Genel Değerlendirme
2024 yılı üçüncü çeyrek gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH) verisi ekonominin net ihracat lehine dengelenerek yavaşlamaya devam ettiğini gösteriyor. Mevsimsel düzeltilmiş reel GSYİH piyasa beklentileri ile uyumlu bir şekilde sınırlı küçülüyor. Büyümenin bileşenleri ekonomi yönetiminin altını çizdiği “sürdürülebilir ve dengeli” büyüme kompozisyonu ile uyumlu. Hanehalkı tüketimi ve hizmet sektörü sınırlı daralırken, net ihracat ve yatırımlar artıyor.
Üçüncü çeyrekte yıllık büyüme %2,1
Üçüncü çeyrekte yıllık GSYİH büyümesi %2,1 (2024 Ç2: %2,4, 2024 Ç1: %5,3) ile piyasa medyan beklentisinden (%2,5) düşük geldi. Hizmet sektörü ve hanehalkı tüketimi öngördüğümüzden zayıf. Yıllık büyüme takvim etkilerinden arındırıldığında %1,9’a (2024 Ç2: %2,6, 2024 Ç1: %5,4) geriliyor.
Çeyrekten çeyreğe sınırlı daralma
Güncel eğilimi anlamak için çeyrekten çeyreğe büyüme oranlarına bakmak daha faydalı. Mevsim ve takvim etkilerinden arındırılmış veride GSYİH üçüncü çeyrekte %0,2 daralma (2024 Ç2: %-0,2, 2024 Ç1: %+1,2) kaydederek İş Yatırım (%-0,1) ve piyasa (%-0,1) öngörülerinden pek uzaklaşmıyor. Daha önemlisi ikinci çeyrek rakamlarında yapılan aşağı yönlü revizyon. Yeni rakamlar öncü göstergelerin işaret ettiği daralama tablosu ile daha uyumlu.
Harcama kompozisyonu ihracat ve yatırım lehine iyileşiyor
Büyümenin bileşenlerini incelediğimizde ikinci çeyrekteki bozulmanın ardından üçüncü çeyrekte ekonominin net ihracat ve yatırım lehine dengelendiğini görüyoruz. Parasal sıkılaşmanın ardından hanehalkı tüketimi gerilerken, inşaat yatırımları ve ihracat güçleniyor. Genel hatları ile ekonomi politikasının hedefleri ile uyumlu bir tablodan bahsedebiliriz.
Hanehalkı tüketiminin çeyrekten çeyreğe %0,3 daraldığını (2024 Ç2: %-0,1, 2024 Ç1: %0,7) görüyoryz. Söz konusu kalemin manşet çeyreklik büyüme rakamını 0,2 yüzde puan aşağı çektiğini tahmin ediyoruz. Daralma esasen dayanıklı mallardan kaynaklanıyor. Hanehalkı tüketiminde ikinci çeyrek büyümesinde aşağı yönlü revizyon olduğunun da altını çizelim. Önceki veride çeyrekten çeyreğe %0,5 büyüme %-0,1 ile sınırlı bir daralmaya güncelleniyor.
Tüketim sınırlı daralırken yatırım harcamaları %2,0 büyüme ile (2024 Ç2: %-3,2, 2024 Ç1: %2,4) çeyreksel büyümeyi 0,5 puan yukarı çekiyor. Ancak yatırımlarda toparlanmanın inşaat kaynaklı olduğunu vurgulayalım. Mevsimsel düzeltilmiş çeyreklik büyüme rakamlarının verilmediği alt kalemlere göre inşaat yıllık %9,4 büyürken, makine teçhizat yılık %8,6 daralıyor. Deprem bölgesi yeniden inşa faaliyetleri sebebiyle inşaat yatırımları döngüden ayrışıyor.
Uluslararası mal ve hizmet ticaretinin çeyreklik büyümeyi 1,1 puan yukarı çektiğini hesaplıyoruz. İhracat %3,6 (2024 Ç2: %-3,6, 2024 Ç1: %3,6) çeyreklik büyüme, ithalat %-1,6 (2024 Ç2: %0,4 2024 Ç1: %-4,1) değişim ile daralarak ters yönde hareket ediyor. Aylık yayınlanan ödemeler dengesi ve dış ticaret rakamları ile tutarlı bir tablo.
Üretim ve harcama yöntemi ile hesaplanan milli gelir rakamları arasındaki fark yüksek seyretmeye devam ediyor. Aradaki fark stok değişimleri ve istatistiki hataları içeriyor. Hesaplamalarımıza göre söz konusu kalem üçüncü çeyrekte çeyreklik büyümeyi 1,6 puan aşağı çekiyor (2024 Ç2 +1,5, 2024 Ç1: %-1,9) ve son 17 çeyreğin 15’inde büyümeye negatif katkısı var.
İmalat ve hizmetler beraber daralıyor
Üretim cephesinden baktığımızda çeyrekten çeyreğe %0,2 küçülme (2024 Ç2: %-0,2, 2024 Ç1: %+1,2) görüyoruz. genel eğilimi iyi gösteren büyük kalemler imalat sanayi (%-0,8) ve hizmetler (%-1,5) manşete göre sert daralıyor. Özellikle hizmetler tarafında salgın dönemi kapama önlemlerinin ekonomiyi vurduğu 2020 ikinci çeyreğinden bu yana en sert çeyreklik daralmayı görüyoruz. İmalat tarafından yön değişmemiş ancak daralma ikinci çeyreğe göre daha yumuşak. Finans (%1,8), gayrimenkul (%0,4), ve büyümeye geçen inşaat (%1,5) ise pozitif ayrışan sektörler.
Öncü göstergelere göre dördüncü çeyrekte daralma devam edecek
Dördüncü çeyrek GSYİH verilerinde iç talep kaynaklı daralmanın devam etmesini bekliyoruz. Ara dönemde asgari ücret zammı yapılmaması enflasyonun yüksek seyrettiği bir ortamda alım gücünü eriterek ekonomiyi daraltıyor. Sıkı para politikası ve daraltıcı makro ihtiyati tedbirler bu süreci destekliyor.
Dördüncü çeyrek için daralma sinyali veren öncü göstergelerin başında Ekim ayında 45,8 açıklanan İSO İmalat PMI geliyor. Ekim PMI üretim alt kaleminde gıda dışındaki tüm sektör grupları belirgin daralma bölgesinde. Özellikle tekstil, giyim-deri, mobilya-ağaç-kâğıt, makine ve kara-deniz taşıtları negatif ayrışıyor. MÜSİAD sanayi SAMEKS Ekim ayında 46,1, Kasım ayında 49,1 ile PMI verisine kıyasla imalat tarafında daha sınırlı bir daralma eğilimine işaret ediyor. Hizmetler tarafında Kasım ayı verileri hem SAMEKS hem de TÜİK sektörel güven endeksinde kötüleşiyor.
Ana ihracat pazarlarımıza ait öncü göstergelere göre Avro Bölgesi ve İngiltere yavaşlamaya devam ediyor. Türk şirketleri bunu pazar payı artırarak kısmen telafi ediyor. Avrupa ekonomisinde yavaşlama, Türk lirasında reel değerlenme, Çin’in agresif ticaret politikaları ve Trump yönetiminin uygulayacağı kısıtlayıcı ticaret politikaları önümüzdeki aylarda ihracat tarafını baskılayabilir.
2024 geneli büyüme tahminimizi aşağı çekiyoruz
Üç ay önce daralma sinyalleri çokluğunda 2024 yıl geneli GSYİH büyüme tahminimizi %3,4’ten %3,1’e çekmiştik. Aşağı güncellenen ikinci çeyrek verisi ve beklentimizden sınırlı düşük gelen üçüncü çeyrek verileri nedeniyle 2024 tahminimizi %3,1’den %2,9’a indiriyoruz. Jeopolitik riskler ve olası dış ticaret savaşları nedeniyle 2025 yılı için %3,5 büyüme tahminimiz aşağı yönlü risk görüyoruz. Önümüzdeki aylarda öncü göstergelerin seyri ve asgari ücret zammının boyutuna göre 2025 tahminimizi de aşağı çekebiliriz.
Serhat Gürleyen, Araştırma Direktörü
Dağlar Özkan, Ekonomist
